Qelibolu Döyüşü, Troya müharibəsi kimi, Avropa və Anadolunun mübarizəsi və ya bugünkü məna və siyasi dillə desək, məzlum bir xalqın imperialist Qərblə mübarizəsidir. Həm dəniz, həm də quru müharibələri Çanaqqalada çox şeyi dəyişir.
Az qiymətləndirilən güc, öyünən gücü məhv edir. Eynilə Fələstində baş verənlər kimi.
Niyə türklər qiymətləndirilməyib? Müttəfiqlər türk əsgərlərini asanlıqla məğlub edəcəklərini düşünürdülər. Buna səbəb iki il əvvəl Balkan məğlubiyyətidir. Ümumi rəy budur ki, türk əsgəri döyüş qabiliyyətini itirib. Ancaq bu, onların ən böyük səhvi idi. Ölümü heçə sayan və “Yaşamamaq; “Vətənimizi yaşatmaq üçün döyüşürük” deyən türk komandir və əsgərləri tapdılar.
Birinci Dünya Müharibəsində döyüşən dövlətlərin heç biri Osmanlı İmperiyasının cəbhələri qədər geniş və saysız deyildi. Balkan müharibəsində demək olar ki, güllə atmadan dağılan Osmanlı orduları Dünya Müharibəsində belə geniş cəbhələrdə dörd il dayana bildi; Çanaqqalada və bu gün İraqda olan Kut-ul Amare bölgəsində iki çox mühüm zəfərin əldə edilməsi bu müharibənin möcüzəli və təəccüblü tərəflərindəndir. Bu nəticədə Ənvər Paşanın ordunun yenidən təşkili, təlim-tərbiyəsi və nizam-intizamının qurulmasının rolu çox böyükdür.
ÇANAKKALA DƏNİZ QƏLƏBƏSİ.
1915-ci il martın 18-də Çanaqqaladan dəniz yolu ilə keçməyə çalışan Müttəfiq Qüvvələrin Hərbi Dəniz Qüvvələrinə məxsus 18 ağır zirehli gəmidən 3-ü dənizə döşənmiş minalar batdı. Topçularımız onların hər 3-nü ağır yaralayıb. Irresistable, Ocean, Bouvet döyüş gəmiləri batmaqdadır; İnflexible, Agamemnon, Goulois və Souffren ciddi şəkildə zədələnir və aradan qaldırılır. Uğur quruya yerləşdirilən toplar və atılan minalarla əldə edilir. Nəticədə 18 mart 1915-ci ildə baş verən Dəniz Müharibəsində işğalçılar Çanaqqaladan dəniz yolu ilə keçə bilmədilər. Bu qələbədir.
Prof. Dr. Figen Atabəy Türkiyə, İngiltərə və Fransa arxivlərindən istifadə edərək Çanaqqala Dəniz Döyüşünü araşdırır. Atabəy “Gelibolu döyüşlərinin dəniz cəbhəsi” kitabında yeni və mühüm məlumatlar verir:
Aydınlıq qəzetinin yazarı Ercan Dolapçının sözlərinə görə, Çanaqqala Dəniz Zəfərində mühüm rol oynayan 26 mina 10 gün əvvəl, 7/8 Mart gecəsi yaxşı planlaşdırma ilə döşəndi. Minaların qoyulduğu yerin seçimi müvəffəqiyyəti təmin edir. Düşmən gəmiləri Qaranlıq Limanın qarşısında manevr edərək geri qayıdırlar. Bu, Boğazın ən geniş hissəsidir və səhər gec saatlarda işıqlandırılır. Əvvəlcə bu kritik sahə müəyyən edilir. Möhkəmləndirilmiş Ərazi Mina Qrupu Komandiri Kapitan Hafiz Nəzmi (Akpınar) bəyin komandanlığı altında vəziyyət qiymətləndirilir və Qaranlıq Limana minalar qoyulur.
Çanaqqala Dəniz Zəfərində Çanaqqala Möhkəm Bölgə Komandiri Miralay Cevat Paşa, Möhkəm Ərazi Mina Qrupu Komandiri Kapitan İsmail Hakkı bəy və Nusret (Nüsrət) mina gəmisinin kapitanı Kapitan Hafiz Nəzmi bəyin səyləri çox dəyərlidir və unudulmaz.
QURU DÖYÜŞLƏRİ.
Bu böyük məğlubiyyətdən sonra işğalçılar Çanaqqalaya qurudan hücum etmək qərarına gəlirlər. Çanaqqalanın müdafiəsi üçün 5-ci Ordu qurulur. Martın 25-də Almaniya Hərbi Nümayəndə heyətinin başçısı olaraq Türkiyədə olan general Liman fon Sanders (Liman Paşa) bu ordunun komandanı təyin edildi. Liman Paşa xatirələrində Mustafa Kamala tamamilə güvəndiyini açıqlayır (Sitat: Liman Von Sanders Paşanın Xatirələri; Çanaqqala Hatıraları, Redaktə edən: Metin Martı, Arma Yayınları, İstanbul, 2002, s.83-84).
Quruda gedən döyüşlər 9 ay 13 gün gecə-gündüz çox qanlı şəkildə davam edir. 18 mart Boğaziçi zəfərindən sonra Mustafa Kamal düşmənin mümkün desant nöqtələrinin harada ola biləcəyi və bu nöqtələrə qarşı türk qoşunlarının müdafiə planının necə olacağı ilə bağlı işlərini gücləndirdi.
Mustafa Kamal bəyin Çanaqqala müharibəsində komandanlıq rolu həlledici olmuşdur. Onun əmri qələbəni təmin edir. Yılmaz Özdil Çanaqqala Zəfəri ilə bağlı məqaləsində Mustafa Kamal Paşanın bu əfsanəvi hekayəsindən yazıb.
“Gelibolu döyüşü 1915-ci ildə başlamadı və düşünüldüyü kimi 1916-cı ildə qalib gəldi. Əslində, üç il əvvəl, 1913-cü ildə qalib gəldi. Mustafa Kamal Tripolidən yeni qayıtdığı üçün Sofiyaya getməzdən əvvəl Çanaqqalada hərbi attaşe vəzifəsinə təyin edilmişdi.
“Sanki tale onu bura gətirib. O günlərdə hələ bunun fərqində deyildi, amma üç il əvvəldən Çanaqqalanı tədqiq etmək fürsəti tapmışdı, üç il sonra tarixin axarını dəyişəcək. Üç min il əvvəl Troya müharibəsinin baş verdiyi yerləri araşdırdı. Kitaba olan marağı sayəsində klassik ədəbiyyatı yaxşı bilirdi”.
Özdilin dediyi kimi, Mustafa Kamal Paşanın tarixdəki bütün məşhur döyüşlər və sərkərdələr haqqında kitablar oxuduğu və tədqiq etdiyi məlumdur. Onun uğur qazanmasında bu biliklərin, eləcə də elmi, analitik perspektiv və şəxsi qabiliyyətlərin rolu danılmazdır. O, həmişə öz elminin işığında həqiqəti axtarır; Dünyanın vəziyyəti-düşmən, əsgərin vəziyyəti, torpağın vəziyyəti… Qərarlarını, planlarını reallığı nəzərə alaraq qurur.
Mustafa Kamal Çanaqqala zəfərini Mehmetçikin səngərdəki qəhrəmanlığı ilə izah edir: “Biz fərdi qəhrəmanlıq səhnələri ilə məşğul deyilik. Bununla belə, Bombasırtı hadisəsini sizə deməyə bilmərəm. Bir-birinə baxan səngərlərin arası səkkiz metrdir, bu da ölüm qaçılmazdır… Birinci səngərdə olanlar hamısı yıxılır, heç biri sağ qalmır. İkincidəkilər öz yerlərinə gedirlər. Ancaq bilirsinizmi, ona nə qədər paxıllıq edən soyuqqanlılıq və güvən! Ölməkdə olanı görür, üç dəqiqədən sonra öləcəyini bilir və zərrə qədər də çəkinmir; Sarsıntı yoxdur!
Oxumağı bacaranlar əllərində Qurani-Kərim cənnətə girməyə hazırlaşırlar. Bilməyənlər şəhadətlə gedirlər. Bu, türk əsgərinin mənəvi gücünü göstərən heyrətamiz və təbrik nümunəsidir. Əmin olmalısınız ki, Çanaqqala döyüşünü qazanan da məhz bu yüksək ruhdur”. (Atatürkün bütün əsərləri, 2-ci cild, Kaynak Yayınları, İstanbul, s.150)
Uğur həm Mehmetçikə, həm də qəhrəman əsgərləri ilə çiyin-çiyinə ölümə qarşı mübarizə aparan Komandirə məxsusdur. Düşmən Mustafa Kamalın uzaqgörənliyi, komandanlıq bacarığı və Mehmetçiklərin əzm və əzmkar döyüşü ilə dayandırıldı. Bu müharibədə Mustafa Kamalın strategiya-taktiki ustalığı və komandanlıq qabiliyyəti həlledici idi. Bunu həm dostlar, həm də düşmənlər qəbul edir.
TARİXİ DƏYİŞƏN KOMANDİR MUSTAFA KAMAL.
Həmişə deyildiyi kimi, bu, dünya tarixini və Türkiyənin tarixini dəyişdirən bir nailiyyətdir. Mustafa Kamal Gelibolu döyüşlərinin nəticəsini təyin etdi. İngilis generalı Aspinall Oglander, İngiltərənin rəsmi tarixi sayılan 2 cildlik Gelibolu döyüşü kitabında Mustafa Kamalın bu tarixi uğurunu qəbul etmək məcburiyyətindədir:
“Tarixdə nadir haldır ki, bir diviziya komandiri öz təşəbbüsü ilə üç fərqli yerdə həyata keçirdiyi tədbirlərlə nəinki döyüşün, hətta müharibənin, hətta bir xalqın taleyini dəyişdirəcək böyüklükdə bir qələbə qazandı. ” C.F. Aspinall Oglander, Böyük Müharibə-Hərbi Əməliyyatların Tarixi: Gelibolu, cild. II, London, 1932, s.485-486.
Uinston Çörçill də bu böyüklüyünü etiraf edir: “Hazırda bütün damarlarımda məğlubiyyət hiss edirəm. Mən həqiqətən kədərlənirəm. Dünənə qədər “Çanaqqala bizimdir” deyirdim. Çünki mən bu müharibədə qalib gəlmək üçün hər şeyi, əsgərləri, pulları, sursatları hesablamışdım. Onların hamısında biz üstün idik. “Sadəcə bir şeyi nəzərə almadıq… Mustafa Kamal… Qəlbimdə ingilis qüruru olmasaydı, türklərin alnından öpmək, onları alqışlamaq istərdim”.
İsveçrəli tarixçi Hans-Lukas Kiesere görə, Çörçill Çanaqqala boğazını İstanbulu ələ keçirməyə məcbur etməklə böyük uğursuzluğa düçar oldu və admiral (Kral Dəniz Qüvvələrinin rəisi) vəzifəsindən istefa verdi.
1915-ci il avqustun ortalarında rəsm çəkərkən dostuna dedi: “Bu əllərdə boyadan çox qan var… Minlərlə insan öldü. “Biz düşündük ki, bu kiçik bir iş olacaq və əgər bu, düzgün aparılsaydı, ola bilərdi. Onun dostu Çörçillin dağıdıcı məğlubiyyətindən sonra dəli ola biləcəyindən qorxurdu”.
Avstriyanın xarici işlər naziri Çerninə yaxın bir yazıçı 1918-ci ilin yazında yazırdı: “Çanaqqalada qalib gələn müqavimət davam edən müharibənin az qala unudulmuş hadisələri arasında demək olar ki, misilsiz bir epik nailiyyət idi”.
İngiltərənin baş naziri David Lloyd Corc da Mustafa Kamalın fövqəladə böyüklüyünü vurğulayır: “Əsrlər nadir hallarda dahilər yetişdirir. Bizim bədbəxtliyimizə baxın ki, 20-ci əsrin dühası türklərə düşdü və tale onu bizə gətirilib.
ÇANAKKALANIN RUHLARDA YARATDIĞI QİYAMƏT.
Çanaqqala zəfəri və Mustafa Kamalın bu zəfər sayəsində cəmiyyətdə yaratdığı güclü dəyişiklik və canlanma haqqında yazıçılarımızdan Ömər Seyfəddindən də eşidək. Həmin günləri yaşayan Ömər Seyfəddin də “Çanaqqaladan sonra…” hekayəsi ilə Çanaqqala səngərlərində mübarizəyə qoşulur. Ömer Seyfəddin, yaşı qırx beşi keçmiş, irsini itirmiş savadlı, pessimist bir ziyalıdan, Çanaqqalanın ruhlarda yaratdığı canlanmadan bəhs edir.
“Qərbi Asiyanın bu küncündə min illik türk tarixi sona çatacaq və ruslar öz xaçlarını Ayasofyaya asacaqdılar. Ölümə hazırlaşırdı. Düşmən topları Çanaqqalanı vurur, o da bir çoxları kimi bu gün-sabah düşmənin gəlməsini gözləyirdi. İstanbul boşalırdı. Çoxlu həftələr, aylar keçdi. İngilis və Fransa zirehli qüvvələri Çanaqqaladan keçə bilmədi. Bu möcüzənin ortaya qoyduğu “milli varlıq” onu heyrətə salmışdı. Bu yeni ruh, bu nizam, bu ordu, bu millət haradan yaranıb? Çanaqqalada bir milyonluq düşmən ordusu dərhal darmadağın edildi və məğlubedilməz hesab edilən ingilislər məğlub oldular. Yavaş-yavaş canlanır və görürdü ki, yaşayan, öz varlığını bilən, idealını tapan bir xalqın arasındadır”. İttihat və Tərəqqi Komitəsinin liderlərindən Muhittin Birgen də Çanaqqala zəfərinin “ölkəyə mənlik hissi verdiyinə” işarə edir.
ÇANAKKALANIN ƏHƏMİYYƏTLİ FƏRQİ.
Təbii ki, bu qələbədə orduya və millətə yeni ruh aşılayan İttihad və Tərəqqi Komitəsinin rəhbərləri Tələt və Ənvər Paşanın mühüm rolu unudulmamalıdır. Millətin və ordunun bütün ehtiyaclarını ödəmək üçün gecə-gündüz çalışırlar. Güclü imperialist düşmənlərə qarşı təslim olmadan müqavimət göstərirlər.
Üstəlik Çanaqqalada və Kut-ül Amaredə qazanılan iki böyük zəfərlə ingilislərin məğlubedilməzliyi mifi məhv edilir. Türklərin ingilisləri məğlub etdiyi bu iki zəfər xüsusilə türk millətinə və ingilis imperializminin əsarət altına almağa çalışdığı dünya xalqına mənəvi və güvən verir. Vətən müdafiəsi və “ya istiqlal, ya ölüm” idealı xüsusilə Anadoluda geniş kütlələr tərəfindən mənimsənilir.
Birinci Dünya Müharibəsində xalq və ordu kimi böyük təcrübə toplandı. Tələt və Ənvər Paşanın təlim keçmiş, nizam-intizamlı və daha çox gənc əsgərlər əsasında yenidən təşkil etdikləri ordu ölüm-dirim savaşı atəşində bişirilir. Cəsur, gənc, lakin bilikli, döyüşkən və nizam-intizamlı komandirlər hazırlanır. Bu fakt İstiqlal Müharibəsində sübuta yetirilmişdir.
Çanakkale’nin önemli farkı, emperyalist orduların Boğazlardan geçmesini engelleyerek, Rusya’daki
devrime can suyu vermiş olmasıdır. Böylece hem ülkemizin hem de Rusya’nın, dolayısıyla dünyanın
kaderi, tarihi değişiyor. Aynı zamanda Sovyet Rusya ile ülkemiz arasında Kurtuluş Savaşı yıllarında
güçlenip pekişecek dostluğun temelleri atılmış oluyor. Çanakkale’nin önemli özelliklerinden biri de
Mustafa Kemal’in adının, bu zaferle dünya tarihine silinmez harflerle kaydedilmiş olmasıdır.
Yazımı bitirirken şunu vurgulamak istiyorum: Başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere Talât ve Enver Paşalar milletimizin vatansever büyük kahramanlarıdır. Onların pek çok özelliği benzerdir. Ama farkları da var tabii.Onlardan birini diğerlerinin karşısına çıkarmak bölücülüktür. Kadirbilmezliktir. Diğer tüm kahramanlarımız gibi bu üç büyük insanımız çok değerlidir.
Tüm Çanakkale şehitlerini/kahramanlarını saygı, sevgi ve minnetle anıyorum.
Kaynak: Feyziye Özberk, Talât Paşa İttihat Terakki Tarihi/Posta Memurluğundan Devrim Önderliğine, Kırmızı Kedi Yayınevi, Ekim 2021, İstanbul.
Feyziye Özberk MUASİRMEDİA.AZ
TƏRCÜMƏ EDƏN GÜLƏR MİRXUBYAR QIZI
