İranın Yəzd şəhərində 700-dən çox külək tələsi (bəcir) 2500 ildir ki, elektrik enerjisi olmadan otaq temperaturunu 15°C azaltmaq üçün dünyanın ən dahiyanə təbii soyutma texnologiyası ilə səhra istisini məğlub etmək üçün istifadə olunur.
Temperaturun mütəmadi olaraq 45°C-yə çatdığı İran səhrasının mərkəzində soyutma məhlulu o qədər təsirli olan Yəzd adlı şəhər var ki, kondisioner primitiv görünür. Şəhərin üzərində ucaldılmış 700-dən çox külək tələsi (bacir) 5-33 metr hündürlüyü olan kərpicdən tikilmiş qüllələrdir, təbii iqlim qurğuları kimi fəaliyyət göstərir, bəzilərinin yaşı 2500 ildir və hələ də tam fəaliyyət göstərir.
Bu külək tələlərinin arxasındakı prinsip tətbiqi fizikanın şah əsəri və hava dinamikasının anlayışıdır. Qüllələr küləyin hansı istiqamətdə əsməsindən asılı olmayaraq onu tutmaq üçün müxtəlif istiqamətlərə yönəldilmiş çoxlu daxili bölmələr və açılışlarla tikilir. Külək qülləni vurduqda, hava daxili kanallardan keçir və evə daxil olur, lakin bir neçə dahiyanə üsulla soyudulmazdan əvvəl deyil: su hovuzları, yaş kanallar və ya sərin qalan qalın kərpic divarları ilə təmasda.
Ən mürəkkəb cəhət iki istiqamətli ventilyasiya sistemidir: qüllənin bir tərəfi xaricdən soyuq havanı daxil edir, digər tərəfi isə daimi sirkulyasiya yaratmaqla evdən isti havanı xaric edir. Külək olmadıqda, kollektorlar baca prinsipi ilə işləyir – isti hava yuxarı qalxır və qüllənin altından soyuq havanı udaraq yuxarıya çatır. Bəzi kollektorlar qanat (yeraltı su boruları) ilə əlaqələndirilir, bu da buxarlanma yolu ilə havanı daha da sərinlədir və isti xarici temperaturla müqayisədə temperaturu 15 ° C-ə qədər azaldır.
Yəzd şəhəri demək olar ki, tamamilə gil kərpicdən – müstəsna istilik izolyasiya xüsusiyyətlərinə malik materialdan tikilmişdir. Evlərin 60 sm qalınlığında divarları, fəvvarələri və lavaboları olan həyətləri, günəş istiliyini azaltmaq üçün strateji şəkildə yerləşdirilmiş kiçik pəncərələr var. Bu arxitekturanın üstündə külək kollektorları əzəmətlə uçur, onlardan bəziləri bütün istiqamətlərdən maksimum külək tutmağa nail olmaq üçün səkkizbucaqlı və ya altıbucaqlı formadadır. Dünyanın ən hündür külək kollektoru Yəzddəki Dolat Abad bağında yerləşir və hündürlüyü 33 metrdir.
Bu sistemlərin səmərəliliyi o qədər yüksəkdir ki, Yəzdin zəngin saraylarında və evlərində qapalı temperatur 25-30°C-də, hətta çöldə 45°C olduqda belə – və bütün bunlar bir vat elektrik enerjisi sərf etmədən saxlanılır. Böyük kollektorlar dəqiqədə 60 kubmetr hava daşıya bilir ki, bu da sənaye kondisionerinə bərabərdir. Texnologiya o qədər inkişaf etmişdir ki, müasir memarlar müasir binalar üçün davamlı soyutma sistemləri hazırlamaq üçün bu strukturları öyrənirlər.
Bu gün enerji böhranı və qlobal istiləşmə dövründə Yəzd külək kollektorları davamlı memarlıqda mühüm dərslər təklif edirlər. YUNESKO Yəzdi təkcə gözəlliyinə görə deyil, həm də 2500 illik texnologiyanın müasir həllərdən daha səmərəli və ekoloji cəhətdən təmiz ola biləcəyini nümayiş etdirdiyi üçün Dünya İrsi Saytı elan edib. Bu qüllələr təkcə tarixi abidələr deyil, onlar sürətlə istiləşən dünyada memarlığın gələcəyi üçün nümunələrdir.
MM.AZ
MM.AZ
